موضوع «خواندن» به عنوان یک ضرورت ونیاز بنیادی برای یادگیری وتوجه به زبان آموزی وجایگاه زبان مادری یکی از دغدغه های اصلی برنامه ریزان آموزشی در ایران است. کودکان ، سواد خواندن را از طریق مجموعه ای از فعالیت ها وتجربه ها فرا می گیرند.در دوره ی دبستان ، مهارت ها ، رفتارها و نگرش ها ی مرتبط با «سواد خواندن» نوآموزان به طور عمده در خانه ومدرسه رشد می کند.در خانه ومدرسه منابع مختلفی باعث پیشرفت «سواد خواندن» می شوند . تجربیات ، فعالیت های روزانه بویژه فعالیت های سازمان یافته در کلاس درس از جمله ی این منابع هستند که در پیشرفت «سواد خواندن» بسیار حائزاهمیت اند.
علاوه بر خانه ومدرسه سایر عوامل فرهنگی ، سیاسی ، اقتصادی واجتماعی جامعه در ایجاد زمینه ی پیشرفت سواد خواندن در یک کشور تاثیر گذاراست.
تعریف سواد خواندن:
انجمن بین اللملی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی1 ، سواد خواندن را تحت عنوان «مهارت توانایی درک واستفاده از صورت های مختلف نوشتاری مورد نیاز جامعه یا ارزشمند برای افراد » تعریف کرده است که "کودک دارای سوادخواندن" از نظر این موسسه فردی است که توانایی درک معنای متون مختلف را دارد واز خواندن برای یادگیری وبرای شرکت در اجتماع خوانندگان در مدرسه وزندگی روزمره استفاده می کند .
موسسه ی مذکور با هدف ارزشیابی پیشرفت تحصیلی سواد خواندن ، مطالعه ی بین المللی وتطبیقی2 پرلز(PIRLS) را از سال 2001 میلادی برنامه ریزی واجرا نموده که هدف از آن ارزیابی میزان سواد کودکان پایه ی چهارم ابتدایی در زمینه ی «خواندن» است .
ایران وپیشرفت سواد خواندن:
مطالعه ی پیشرفت سواد خواندن (پرلز) در دو مرحله در سالهای 2001 و2006 میلادی در بین دانش آموزان ده ساله(درایران پایه ی چهارم) در کشورهای داوطلب برگزارشده است نتایج پرلز 2001نشان می دهد که دانش آموزان ایرانی (باکسب رتبه ی 32 در میان 35 کشور شرکت کننده)عملکرد ضعیفی بویژه در متون اطلاعاتی (دانش عمومی) داشته اند.
یکی از مهمترین نتایج پرلز 2001 در ایران ، آگاه شدن مسئولان آموزشی از این موضوع بود که توان دانش آموزان ایرانی در متون ادبی(داستانی) بالاتر از متون اطلاعاتی ( دانش عمومی ) است.
1--International Association for Evaluation of Educational Achievement(IEA)
2-Progress in International Reading Literacy Stady(PIRLS)
نتایج پرلز ، لزوم تغییر در حوزه های برنامه درسی ، منایع ،تجهیزات وفرهنگ کتابخوانی را برای مسئولان گوشزد نمود.
آزمون پرلز 2006 در میان 45 کشور عضو برگزار شد .اجرای پرلز 2006 فرصت دیگری بود تا برنامه ریزان آموزشی به ارزیابی کتاب های جدید دوره ابتدایی در حوزه خواندن بپردازند. در آزمون پرلز 2006 تعداد 6500 دانش آموز پایه چهارم از 220 مدرسه ی ابتدایی ایران شرکت کردند که عملکرد آنان از طریق متون ادبی ( داستانی ) واطلاعاتی ( دانش عمومی ) مورد سنجش قرار گرفت. نتایج نشان می دهد درپرلز 2006 عملکرد دانش آموزان ایرانی در مقایسه با پرلز 2001 در لایه های عمیق تر اهداف خواندن بهبود یافته است.*
بااین حال ضروری است تا به بررسی عوامل تاثیر گذار بر سواد خواندن بپردازیم واز این طریق فعالیت های آموزشی را جهت داده ودر راستای ارتقای سطح سواد خواندن دانش آموزان از دوره ی پیش دبستانی وابتدایی اقدام کنیم.
عوامل مؤثربر پیشرفت سواد خواندن
خانواده :
پژوهش های متعدد میزان اهمیت محیط خانه در سواد خواندن را مورد بررسی قرار داده است
پایه واساس یادگیری کودکان مدت ها پیش از رشد مهارت های زبانی وشناختی لازم برای خواندن ، باستفاده از تجربیات آنها در زمینه ی زبان گفتاری ونوشتاری بنا نهاده می شود( آدامز 1999 وفرهفن 2002)
هرچه تنوع محرک های محیطی در خانه در جهت افزایش مهارتهای خواندن ، بیشترفراهم باشد کودکان توانمندی بیشتری در سواد خواندن از خود نشان خواهند داد.
دسترسی آسان کودکان به مواد خواندنی ومتون نوشتاری در خانه رابطه ای معنا دار با میزان پیشرفت سواد خواندن دارد( پروز والی 1994).
بی شک کودکان در خانواده هایی که علاقه مند به خواندن هستند وبه مطالعه کتاب ، مجله و... می پردازند ، از نظر سواد خواندن برتری بیشتری نسبت به سایر کودکان دارند.رویارویی کودکان با متون چاپی ، فعالیت های نوشتاری ، نقاشی کردن در مورد داستانها ، خواندن متون با صدای بلند از جمله فعالیت هایی هستندکه می توانند در خانه وبه کمک اعضای خانواده انجام شوند وعامل رشد وپیشرفت «سوادخواندن» گردند.
فعالیت هایی دیگری که در خارج از مدرسه می تواند به سواد خواندن بیانجامد ، متفاوتند. خواندن مستقل کتابها ومجلات ، بحث وگفتگو با سایر اعضای خانواده در مورد مطالب خواندنی وعضویت در کتابخانه ی محل از جمله این فعالیت ها هستند.
بر اساس یافته‌های اثبات شده ی جهانی(بویژه نتایج پرلز 2006) کودکان از خانواده های با سواد ، دارای توانایی بالاتری در خواندن هستند. دانش آموزانی که والدین‌شان از خواندن لذت می‌برند، بطور مکرر می‌خوانند، کتابهای فراوان دارند و دانش‌آموزانی که با فعالیت‌های خواندن از بلوک‌های الفبایی تا بازی با کلمات ، از سنین پایین درگیر می‌شوند، پیشرفت خواندن بالاتری دارند*
وجود کتابهای کودکان در منازل نیز همبستگی و ارتباط مثبت با عملکرد خواندن را نشان داده است. تفاوت بین متوسط عملکرد خواندن بین دانش‌آموزانی که در منازل آنها بیش از 100 کتاب کودک یافت می‌شود با کودکانی که در منازل آنها کم‌تر از 10 کتاب یافت می‌شود بسیار زیاد است (91 امتیاز، تقریباً 1 انحراف معیار)*
در پرلز 2006 متوسط عملکرد ادبی کودکانی که والدین آنها افرادی هستند که مطالعه زیاد می‌کنند، بالاتر است.
هم در پرلز 2001 و هم در پرلز 2006، دانش‌آموزانی که والدین آنها نگرشی مثبت نسبت به خواندن داشتند، عملکرد خواندن در بین آنها بالاتر بوده است.
مدرسه:
مدرسه از جمله محیط های آموزشی است که تاثیرات عمیقی بر میزان سواد خواندن کودکان دارد.عوامل زیادی در مدرسه بر فراگیری سواد خواندن به طور مستقیم وغیر مستقیم تاثیر می گذارند.
برنامه ی آموزشی رسمی ونگرش مثبت معلمان نسبت به اهمیت خواندن ، پرداختن به خواندن در فعالیت های مکمل وفوق برنامه ، معلمان آموزش دیده ، فضاهای مناسب کلاس درس ، وجود کتابخانه ی فعال ودارای کتاب های خواندنی از جمله عوامل تاثیر گذار در گسترش سواد خواندن کودکان هستند.
علاوه برآن رابطه کودک ومدرسه ونگرش کودک به مدرسه از مهمترین عوامل اثر گذار بر سطح سواد خواندن است .طبق یافته های رایلی (1994) حدود واندازه سازگاری کودک با مدرسه عامل مهمی در توان خواندن کودک در پایان سال اول تحصیلی است. *
برنامه ی درسی منعطف با رویکرد مطالعه وتحقیق که در آن زمانی برای مطالعه آزاد وبیان نظرات در مورد کتاب های مطالع شده در نظر گرفته شده باشد، می تواند مدرسه را در گسترش سواد خواندن کمک کند. نتایج پرلز 2006 نشان می دهد ،کشورهایی که مدارس شان در برنامه روزانه وهفتگی خود ، مطالعه متون ادبی واطلاعاتی را وارد کرده اند ، با افزایش رتبه در سواد خواندن نسبت به دیگر کشورها روبرو بوده اند
آموزش های قبل ازدبستان:
از آنجا که آموزش ویادگیری در سنین خردسالی ماندگاری بیشتری دارداذا توجه به مهارتهای خواندن در قبل از ورود به مدرسه می تواند زمینه ی توانمندی کودکان در خواندن در دوره ی ابتدایی را فراهم سازد. ایجاد علاقه به مطالعه کتاب ، بیان نظرات وایجاد ارتباط مناسب با دیگران از مهمترین زمینه های توسعه ی سواد خواندن هستند که در فبل از ورود کودک به دبستان ودر سنین خردسالی وبا انجام فعالیت های متنوع توسط مربیان ، در کودکان شکل می گیرد.
هرچند از جهت مقایسه ای 26 کشور از 35 کشور شرکت کننده جزو کشورهای پیشرفته تلقی می شوند وآمار دانش آموزان نیز در ایران با سایر کشور ها متفاوت است وویژگی دوزبانگی دانش آموزان ایرانی نیز از عوامل تاثیر گذار بوده است. اما انتشار نتایج پرلز اهمیت دوره ی پیش دبستانی وتاثیر آن بر عملکرد خواندن دانش آموزان بویژه دانش آموزان دوزبانه را بیش از هر زمان دیگر مورد تاکید قرار داد.
درپرلز 2006، در سطح بین‌المللی، به طور متوسط، بین عملکرد خواندن دانش‌آموزان پایة چهارم و زمانی که قبل از دبستان آموزش دیده بودند، همبستگی مثبت دیده می‌شد. بنا بر گزارش والدین، به طور متوسط 81 درصد از دانش‌آموزان بیش از یک سال آموزش قبل از دبستان را گذرانده بودند رابطه و همبستگی مثبتی بین عملکرد خواندن دانش‌آموز در پایة چهارم و درگیر کردن کودکان با فعالیت‌های ادبی قبل از شروع مدرسه، هم در پرلز 2001 و هم در پرلز 2006 دیده می‌شود. (به طور مثال، کتاب خواندن، داستان گفتن، سرود خواندن، بازی کردن، اسباب‌بازی‌های الفبایی و بازی با کلمات از جمله فعالیت هایی هستند که در قبل از دبستان انجام می شوند ومی توانند به گسترش سواد خواندن در دوره های بعدی به کودکان کمک کند).
*از لحاظ بین‌المللی، رابطة مثبتی بین پیشرفت خواندن دانش آموزان پایه چهارم و مدت زمان صرف شده برای آموزش پیش‌دبستانی وجود داشت. بر طبق گزارشات والدین، حدود چهار پنجم دانش‌آموزان در سطح بین‌المللی بیش از 1 سال آموزش پیش‌دبستانی داشتند.*
چه کنیم تا سواد خواندن را در کودکانمان افزایش دهیم؟
برای آنکه کودکان مان را در دست یابی به سواد خواندن کمک کنیم ، مجموعه ای از فعالیت های زیراز سوی والدین ، مدرسه وبرنامه ریزان می تواند صورت گیرد . این فعالیت ها در قالب توصیه هایی ارائه می شود:
*توصیه هایی برای والدین:
1-خواندن با صدای بلند را از سالهای اولیه ی کودکی شرو ع کنید این تکنیک برای ایجاد علاقه ی به خواندن در خردسالان ضروری است .
2-هر روزبرای فرزندتان کتاب بخوانید .هر روز حداقل 20 دقیقه برای کودکتان کتاب بخوانید حتی هنگامی که صبحانه می خورید یا در مسافرت هستید یا قبل از خواب.
3-خودتان نیز بخشی از وقت خود را در خانه به مطالعه کتاب یا مجلات اختصاص دهیدوحتی الامکان این کار را بصورت جمعی انجام دهید.
4-با کودکتان در مورد مطالب کتاب صحبت کنید
5-سعی کنید علاوه بر متون ادبی (داستانها) متون اطاعاتی (متن های علمی، بروشورهای تبلیغاتی کالاها و....)را نیز برای کودک بخوانید ودر سالهای دبستان این متون را جهت مطالعه در اختیار کودک قرار دهید ودر مورد آن با او صحبت کنید.مجلاتی که مطالبی در حد فهم کودک دارند در اختیار او قرار دهیدوبا او در خواندن مطالب مشارکت کنید
6-تصاویری از مراحل وقوع یک داستان تهیه وبر روی کارتهایی بجسبانید ودر اختیار کودک قرار دهید تا آنها را به ترتیب زمان اتفاق مرتب نماید.
توصیه هایی برای مدرسه :
1-فعال سازی کتابخانه ی مدرسه وآزادی عمل کودکان در استفاده از آن .
2-گنجاندن فعالیت های متنوع در برنامه درسی برای قصه گویی ، خواندن قصه و اظهار نظر در مورد کتابهای مطالعه شده.
3-انجام فعالیت های ادبی در کلاس درس وتنوع بخشی به آن بصورت روزانه .
4-سعی در ایجاد رابطه ی مثبت با کودکان با هدف ایجاد نگرش مثبت کودکان نسبت به مدرسه
5-انجام فعالیت هایی از قبیل: داستانگویی از روی تصویر واستفاده از کتابهای مصور بدون متن
- بازگویی داستان از روی حافظه
- استفاده از تصویر وعکس برای یافتن معنا
- خواندن یک داستان غیر عادی ومکث در جای حساس ودرخواست از کودک برای گفتن ادامه داستان
- گوش دادن وتکرار شعرها ، آهنگ ها وسرودها بویژه در سالهای اولیه تحصیلی در مدرسه.
6-دراختیار گذاشتن متون اطلاعاتی وعلمی در زمینه امور جاری وزندگی روزمره مانند بروشورهای کالاها ، متون تبلیغاتی واطلاع رسانی شرکت ها وموسسات و... وبحث در مورد آن در کلاس درس.
توصیه به برنامه ریزان آموزشی:
1- تجدید نظر در کتابهای درسی فارسی دوره ابتدایی با هدف توجه بیشتر به فعالیت های دانش آموزی
2- توسعه ی پیش دبستانی بویژه در مناطق دوزبانه وتدوین محتوای آموزشی با تاکید بر زبان آموزی در دوره ی پیش دبستانی
3- برگزاری آزمون های استاندارد در زمینه ارزیابی سواد خواندن
4- برآورد نیازهای آموزشی(نیاز سنجی) معلمان در زمینه آموزش خواندن
5- برگزاری دوره های آموزشی برای مربیان پیش دبستانی ومعلمان دوره ابتدایی با هدف ارتقای سطح مهارت آنان در زمینه ی روشهای توسعه ی سواد خواندن
6- حمایت از انجمن های علمی آموزشی معلمان ومتخصصان در رشته های زبان آموزی ، آموزش زبان فارسی وخواندن .
سید محمدرضا شهرستانی
کارشناس مدیریت وبرنامه ریزی آموزشی